دلالت های تربیتی تنوع انسان ها

مسئله تنوع در انسان ها، ابعاد انسان شناسی زیادی دارد. اقتضای تنوع حالات و اوصاف انسانی، وجود بستر و مدل های تربیتی ای است که مجالی برای ظهور این تنوع حالات و اوصاف باشد. هر گونه ساختار و بستری که درصدد به کنترل در آوردن اوصاف و احوالات انسان ها است با طبیعت انسان سازگار نیست. برخی از نکات تربیتی این موضوع عبارتند از:

• رشد اعتقادات: تنوع حیرت آور موجودات و هماهنگی دقیق آنها با یکدیگر انسان را به تفکر و تدبر در قدرت و حکمت خداوند متعال فرا می خواند. در قرآن اختلاف انواع موجودات را آیات الهی می داند. (آل عمران، 190) آیه انسان را به ذو آلایه منتقل می­کند. انسان با مشاهده آیات الهی به حق تعالی رهنمون می­شود. تنوعات بی شمار موجودات از جمله آیات الهی است که حاکی از عالم بودن خداوند و نیز قدرت و توانایی و حکمت بالغه الهی است.
• مواجهه معقول با اصل تنوع: یکی از مهم ترین دلالت های تربیتی تنوع، مواجهه معقول با تفاوت انسان ها از همدیگر است. آگاهی از این موضوع که تفاوت انسان ها با یکدیگر لازمه حیات انسانی است، مواجهه افراد با تفاوت ها انسانی معقول تر و انعطاف پذیر می کند. بر این اساس انسان نباید با تفاوت های روانی و شخصیتی خود با دیگران، را نایده بگیرد و سعی در یکسان سازی و مشابه کردن با دیگران داشته باشد. در تفاوت بین زن و مرد، هر یک از این دو به لحاظ جسمی و روانی دارای خصوصیات خاصی هستند، نایده گرفتن این تفاوت ها ، خلاف طبیعت زن و مرد اس و سبب می شود به هر یک نقش های محول شود که در راستای طبیعت آنها نیست. بر همین اساس آیه شریف «وَلَا تَتَمَنَّوْا مَا فَضَّلَ اللَّهُ بِهِ بَعْضَكُمْ عَلَى بَعْضٍ» به عنوان یک اصل کلی در مباحث انسان شناسی جاری و ساری است. زن و مرد و به طور کلی همه انسان ها با پدیده تنوع باید مواجهه صحیح داشته باشند. مواجهه صحیح و قرآنی نیز به این است که اولا اصل تنوع را بپذیرند و آن را حکمت الهی بدانند ثانیا به اوصاف و احوال اختصاصی خود را شناسایی کنند و در مسیر آن حرکت کنند.
• رضایت مندی: فهم این نکته که هر انسانی دارای توانمندی خاصی است که ممکن است در سایرین نباشد و در دیگران نیز توانایی هایی است که ممکن است در من نباشد، سبب رضایت مندی افراد از موقعیت خویش می شود. این رضایتمندی مانع رقابت های خصمانه و تلاش های تقلید گونه برای تشبه و مقایسه با دیگران می شود. در این رویکرد انسان ها سعی می­کنند تفاوت های خود با دیگران را بپذیرند و هر استعداد و توانایی را در جایگاه خود نیکو بدانند. آیه 32 سوره نساء از تمنی و آرزوی فضیلت های تکوینی که برخی داده است، نهی کرده است. «وَلَا تَتَمَنَّوْا مَا فَضَّلَ اللَّهُ بِهِ بَعْضَكُمْ عَلَى بَعْضٍ» بر همین اساس تمنی ، ای کاش من مثل فلانی مال، نعمت و زن داشتم، جایز نیست؛ زیرا این حسد است. درست این است انسان بگوید خداوندا مثل آن هم به من عطا کن. برخی دیگر گفته اند آرزو زن بودن یا مرد بودن برای هر یک صحیح نیست؛ زیرا این مطابق مصلحت الهی بوده است. (ایجی، 1424، ج‏5 : 30 )
• توجه به تنوع استعدادهای انسانی در اجتماع: بر اساس این رویکرد، مطلوب جامعه نباید این باشد که همه افراد موقعیت عالی و مشاغل مهم را بر عهده بگیرند. تحقق این امر نیز ممکن نیست، آنچه مطلوب است ایجاد بستر اجتماعی است که در آن علایق و استعدادهای انسانی، در مسیر درست و مناسب خود شکوفا شود. علوم ، فنون و مشاغلی که از جایگاه بالایی برخوردار نیستند نیز در کل جامعه امری ممدوح و نیکو است. آن چه باید در اجتماع تحقق پیدا کنند، حذف مشاغل و علوم و فنون کم اهمیت نیست بلکه باید افراد در همان جایگاه خود کرامت آنها حفظ شود. بر همین اساس متولیان تعلیم و تربیت و مسئولان جامعه نباید تحت تاثیر تبلیغات رسانه ای و سرمایه داری، مشاغل خاصی را هدف همه افراد قرار دهند. بلکه باید استعدادهای متنوع انسانی را در عرصه های مختلف به رسمیت بشناسند و افراد را بر اساس توانمندی خود در جایگاه واقعی قرار دهند.
• توجه به تنوع روحیات افراد در دینداری: تنوع روحیات، در فعالیت های دینی افراد تاثیر گذار است. در یک جامعه دینی، دینداران علاوه بر وجود اشتراک در اصول و مبانی، نحوه فعالیت دیندارنه هر یک متناسب با روحیات خاص متدینین است. در بین علمای دین و حالات مومنین تنوع روحیات و خصوصیات دینی مشهود است. برای یک مومن موضوعی اهمیت دارد که برای دیگر چنین نیست. یک مومن علاقه خاصی به برخی از مسائل دینی دارد که دیگری چنین نیست. بنابراین این تفاوت ها و تنوعات تا زمانیکه مبتنی بر اصول و مبانی است، لازم و ضروری می باشد و گروه دینداران نباید همدیگر را طرد و نفی کنند.
• بکار گیری روش های تربیتی متنوع: هر کسی استعداد و روحیه خاصی دارد. فعالیت های تربیتی نیز باید مناسب با ظرفیت و استعداد افراد باشد. در فعالیت های تبلیغی و تریبتی تنوع در بیان و تنوع در انتقال پیام در هدایت انسان تاثیر گذار است. شیوه های تربیتی نباید تکراری باشد، تکرار ملالت بار است. بشر به صورت طبیعی و جبلی تنوع را دوست دارد تکرار اشیا و امور واحد در زندگی برای او ملال آور است. در قرآن تنوع بیان برای بیان معارف والای توحیدی و ارزش های دینی وجود دارد. و خداوند در چندین مورد از قرآن بر تنوع بیان تاکید کرده است. در آیه27 سوره احقاف «وَلَقَدْ أَهْلَكْنَا مَا حَوْلَكُمْ مِنَ الْقُرَىوَصَرَّفْنَا الْآيَاتِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ » تعبیر «صرفنا» در این آیه اشاره به تنوع روش ها و اسلوب ها در تبیین معارف الهی دارد. بنابراین یکی از ضروریات مسائل تربیتی، تنوع در روش و اسلوب است.
• بکار گیری روش های آموزشی متنوع: پذیرش تنوع استعدادهای انسانی، مستلزم هماهنگ سازی نظام آموزشی با این اصل مهم است. انسان ها به لحاظ هوش، حافظه و خلاقیت اقسام مختلفی هستند. هر نظام آموزشی که بتواند اصل تنوع را بهتر در مجاری و مکانیسم ادرای آن تعبیه کند، دقیقتر و کارآمدتر است. روش های آموزشی انحصارگرا، قابلیت بروز ابعاد وسیعی انسانی را ندارد. از این رو در این سیستم های آموزشی افراد زیادی آسیب می بینند.
• سازماندهی فعالیت های اجتماعی بر اساس تنوع انسانی زن و مرد: زن و مرد در خصوصیات جسمی(تفاوت در هرمونهای بدن، تفاوت در دستگاه تولید مثل، تفاوت در بلوغ، چهره، صدا، اندازه، وزن، مغز و…) و در خصوصیات روانی( عواطف، احساسات، خلقیات و… تفاوت اساسی با یکدیگر دارند. بر این اساس، وظايف و حقوق و نقش های آنها نیز باید متناسب با هویت هر یک زن و مرد تنظیم شود. عدم توجه به این موضوع، ضررهای فردی، اجتماعی و خانوادگی زیادی را برای فرد و جامعه و خانواده ایجاد می کند.