نظریات در تفسیر آیه تغییر خلقت

در تفسیر آیه تغییر خلقت (فَلَيُغَيِّرُنَ‏خَلْقَ اللَّهِ) نظریات متفاوتی مطرح شده که به تبیین و تحلیل آن­ها می­پردازیم:

الف) دین: تفسیر تغییر خلق به «تغییر دین» یکی از رایج­ترین نظریات است. مطابق روایتی از امام باقر (علیه السلام)؛ مراد از تغییر خلق، تغییر دین الهی است [۲۸، ج3، ص173، ۳۳، ج1، ص176]. در روایت دیگری مراد «تغییر امر الهی» بیان شده است [۳۰، ص146]. بازگشت «امر الهی» به همان دین خداوند است [۲۷، ج5، ص96]. ابن عباس، مجاهد، سعید­بن­جبیر­سعید­بن­مسیب و ضحاک نیز این دیدگاه را برگزیده­اند [۲۹، ج5، ص182]. برخی از مفسرین این دیدگاه را (تفسیر آیه به تغییر دین) بهترین نظر دانسته­اند؛ زیرا این وجه تمام تغییرات شرعیه و خلاف دین (از قبیل اخصاء، خالکوبی و…) را در بر می­گیرد [۲۴، ج3، ص335]. اطلاق «خلق» بر «دین» به ظاهر، یک دلالت نامتعارف است. زیرا دین از آن جهت که مجموعه­ای مکتوب مشتمل بر عقاید، دستورات و احکام ویژه­ای است، مخلوق الهی نیست. براین­اساس علامه طباطبائی می­فرماید: «لادلیل علی اخذ الخلق بمعنی الدین» [۲۷، ج5 ، ص96].

اطلاق «خلق» بر «دین» به ظاهر، یک دلالت نامتعارف است. زیرا دین از آن جهت که مجموعه­ای مکتوب مشتمل بر عقاید، دستورات و احکام ویژه­ای است، مخلوق الهی نیست. بر این اساس علامه طباطبائی می­فرماید: «لادلیل علی اخذ الخلق بمعنی الدین» [۲۷، ج5 ، ص96] برخی دیگر از معاصرین اطلاق خلق بر دین را صحیح نمی­دانند «فبالنسبه إلى أصل وضع لفظه (خلق اللّه) فهي بمعنى الخلق لا الدين» [۶، ص128]. دلیل عمده قائلین به تفسیر خلق به دین، «آیه فطرت»^[i] است [۲۴، ج3، ص355، ۲۸، ج‏8، ص474، ۳۵، ج1، ص501]. طبق «آیه فطرت» خداوند متعال پس از اشاره به مفطور بودن انسان­ها به فطرت توحیدی می­فرمایند: «لاتبدیل لخلق الله ذلک الدین القیم» در این آیه «دین قیّم» بر «خلق الله» اطلاق شده است و مفسران به قرینه این آیه، خلق را در آیه تغییر خلقت به معنی دین می­دانند. در این صورت دلالت تغییر دین بر تغییرخلق دلالت با واسطه است و معنی آن این است که دین مدوّن و مکتوب با فطرت درونی انسان­ها هماهنگ است، لذا تغییر آن همراه تغییر فطرت خواهد بود و فطرت نیز مخلوق الهی است [۱۰، ج20، ص497].

ب) فطرت: بر اساس یکی دیگر از تفسیرهای رایج، مقصود از تغییر خلق، «تغییر فطرت الهی» است [۱۰، ج20، ص496]. علامه طباطبایی ضمن اشاره به روایاتی که مراد از خلق را دین الهی می­دانند، می­نویسد: «و لآمرنهم بتغيير خلق الله و ينطبق على مثل الإخصاء و أنواع المثلة و اللواط و السحق. و ليس من البعيد أن يكون المراد بتغيير خلق الله الخروج عن حكم الفطرة و ترك الدين الحنيف» [۲۷، ج5، ص85]. تغییر خلق، همان تصرف و تضعیف فطرت است چنین خسارتی جامع همه معاصی است؛ اگر چه تغییر فطرت به معنای تبدیل و تعویض حقیقت آن ناشدنی است، اما با دسیسه و اغوا کم نور و تضعیف می­شود [۱۰، ج20، ص496]. شاهد عمده این نظر نیز «آیه فطرت» است؛ زیرا بر اساس مفاد «آیه فطرت» به فطرت الهی انسان­ها، «خلق» اطلاق شده­است «لاتبدیل لخلق الله» [۲۴، ج8، ص247]. براساس برخی از نظریات، خداوند خورشید، ماه، سنگ، آتش و… را برای عبرت و انتقاع خلق کرده، ولی کفار به پرستش آنها به عنوان سمبلی از الهه­ها روی می­آورند. از آنجا که پرستش مخلوقات خداوند سبب انحراف و تغییر فطرت توحیدی انسان می­شود، لذا این دیدگاه قابل ارجاع به دیدگاه فطرت است.

ج) ناقص کردن خلقت انسان و حیوان: براساس برخی از نظریات، مراد از تغییر خلقت، اخصاء [عقیم کردن] انسان و حیوان است. این دیدگاه به ابن عباس نیز نسبت داده شده­است [۲۴، ج3، ص334]. عده­ای اخصاء را فقط در انسان حرام، در حیوانات جائز می­دانند [۱۹، ج1، ص566]، برخی این دیدگاه را نپذیرفته و اخصاء را به طور مطلق ممنوع می­دانند؛ زیرا سبب زوال قوت، انقطاع نسل و الم عظیم است و دلیلی بر اختصاص آن به انسان وجود ندارد [۳۸، ج5 ، ص251]. عده­ای اخصاء را فقط در انسان حرام، در حیوانات جائز می­دانند [۱۹، ج1، ص566]، برخی این دیدگاه را نپذیرفته و اخصاء را به طور مطلق ممنوع می­دانند؛ زیرا سبب زوال قوت، انقطاع نسل و الم عظیم است و دلیلی بر اختصاص آن به انسان وجود ندارد [۳۸، ج5 ، ص251]. حرمت خصی نسبت به حیوان، نیز احوط لزومی _اگراقوی نباشد_ دارد؛ زیرا سبب ظلم بزرگ و ایذاء نسبت به حیوان می­شود [۱۰، ج20، ص502]. با توجه به اینکه ختان (ختنه کردن) نیز نوعی تغییر خلق است. آیا این مورد نیز مصداق آیه قرار می­گیرد؟ اگر تغییر خلق شامل ختان و مانند آن شود باید اختصاص به مواردی یابد که مطابق دستور شیطان باشد، بنابراین در مواردی که شیطان امر و نهی خاصی در آن ندارد مشمول حکم تغییر خلق نخواهد بود [۱۰، ج20، ص502]. خالکوبی یکی از مواردی است که بدن را دچار تغییر اساسی می­کند بر این اساس عده­ای آیه را به خالکوبی تفسیر کرده­اند [۳۱، ج‏3، ص 109، ۳۸، ج‏5، ص395] و مستند آنان حدیثی از پیامبر (صلی­اله­علیه­و­آله) به نقل از عبدالله­بن­مسعود است [۷، ج8، ص63]. در مورد ناقص کردن بدن انسان و حیوان اقسام دیگری نیز متصور است (به عنوان مثال اهداء عضو)، اما شمولیت آیه نسبت به این موارد نیاز به تعیین ضابطه دارد.

د) تغییر در تشریع و تکوین: برخی از مفسران تغییرات در آیه را شامل هر دو نوع تغییرات تشریعی و تغییرات تکوینی می دانند. تغییر تشریعی مانند تحریف و تحریف متون دینی و تغییرات تکوینی مانند اخته کردن بردگان است [۳۵‏، ج1، ص 501].

ه) تشبه با صفات جنس مخالف: بر اساس برخی از نظریات، تراشیدن ریش، نوعی تشبّه مرد به زن است. تشبّه مرد به زن تغییر خلقت است و هر تغییر خلقی نیز حرام است. برخی از علمای اهل سنت تراشیدن ریش را براساس­این آیه نهی کرده و برخی نیز آن را مکروه دانسته­اند [۵، ج‏11، صص200-196]. به نظر می­رسد ادعای حرمت ریش تراشی به استناد به آیه مخدوش است؛ زیرا بر فرض اینکه تراشیدن ریش مصداق امر شیطان باشد، هر امر شیطانی حرام نیست، بلکه ممکن است فعل مکروه و عبث باشد. تغییر جنسیّت یکی از مباحث جدید است که عده­ای از علمای معاصر به استناد به این آیه آن را حرام می­دانند [۸، ج1، ص330].

ارزیابی نظریات

در مورد دیدگاه های فوق نکات زیر مطرح می شود:

• بیان مصادیق آیه غیر از تفسیر آن است در دیدگاه­های مذکور عموماً مصادیق آیه به عنوان تفسیر آن ذکر شده است. نظریات مذکور (دین، فطرت و …) ، تنها برخی از مصادیق آیه را بیان می­کند نه تفسیر آن را. هر یک از مصادیق نیز دارای مراتب مختلفی هستند. اعلی مراتب آن تغییر فطرت است و افراد طولی دیگری را نیز در بر می­گیرد. نعمت­های الهی نیز از مصادیق خلق الهی است و تغییر آنها تغییر خلق خداست [ر.ک: الانفال: 53].
• در رویکردهای مذکور عموماً دامنه تغییر خلق در محور انسان و در مواردی حیوان محدود می­شود و از شمول آن نسبت به سایر موضوعات نظیر: عالم طبیعت سلباً و ایجاباً کمتر بحث شده­است. اگر چه هدف تلبیسات شیطانی انسان است، اما لازمه آن انحصار قلمرو تمام توطئه­های شیطان در انسان نیست، بلکه گاه شیطان با اعمال تغییرات، در مناسبات انسان با اشیاء، مسیر او را برای رسیدن به کمال ناهموار می­کند و از این طریق خلقت او را تغییر می­دهد. انصراف تغییر خلق به انسان نه تنها آیه دلالتی بر آن ندارد بلکه طبق آیه امر تغییر خلقت، عمومیت دارد.
• دیدگاهی که تغییر خلق خدا را به استناد به تعبیر «ذلک الدین القیم » در «آیه فطرت» [الروم:30] به دین خدا تفسیر می­کند. این سوال مطرح است که آیا «دین قیّمی» که خداوند در این آیه بر خلق اطلاق می­کند، همان دین تشریعی است؟ به نظر می­رسد مقصود، دین تشریعی نیست. اگر چه دین در این کارکرد با دین تشریعی هماهنگ است، اما همان نیست؛ زیرا مفاد آیه ناظر به دینی است که مقتضای فطرت و ساختار وجودی انسان است. دین در این معنا امری وجودی، عینی و درونی است و با دین تشریعی که امری بیرونی و ابلاغی است، تفاوت دارد. دین به معنی نحوه وجودی فطرت آدمی در برخی دیگر از آیات قرآن به کار رفته است [الغافر:14، الزمر:11 -12-65، البینه: 5]. علامه طباطبائی مقصود روایاتی که خلق را به دین تفسیر کرده­اند، «دین فطری» می­داند [۲۷، ج5، ص96].
• به نظر می­رسد وجه صحیح اطلاق خلق بر دین (با توجه با اینکه در برخی از روایات نیز این نظر بیان شده) این است که بگوئیم: از آنجا که مفهوم «خلق» در اصل به معنای «تقدیر» یا «وجود ملازم با تقدیر» است، دین بدون هیچ گونه مجاز و واسطه­ای تقدیرِ تشریعی الهی است؛ زیرا دین مجموعه­ای مشمل بر احکام و دستورات با نظم، اندازه، شرایط و حدود خاص است که از ناحیه خداوند برای بشر مقدّر شده­است. در واقع تقدیر دو نوع است: تقدیر تشریعی و تقدیر تکوینی. دین تقدیر تشریعی خداوند است که مطابق با عالم تکوین است. پس دین تقدیرِ، تقدیر(عالم تکوین) است.

[i] . فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنيفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتي‏ فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْها لا تَبْديلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ[روم:30].