ارزیابی دیدگاه نفی تولید علم دینی از طریق فرآیند تکوین علم

سروش جریان تولید علم را، غیر ارادی و مهار نشدنی می­داند و معتقد است بر اساس این نگرش سوال از مکتبی بودن و نبودن به نحو دیگری مطرح خواهد شد وقتی معتقد باشیم جریان علم غیر ارادی است این سوال قابل طرح است که آیا می­توان به صورت ارادی علم دینی تولید کرد؟ نحوه تکون علوم، تکون یک نظم خود جوش است؛ نظیر تکون نهادهای دیگر اجتماعی؛ به هیچ وجه نباید پنداشت که کسانی عالماً و عامداً به عزم پی افکندن یک علم معین، مسئله و مبانی اش را وضع کرده­اند، مطلقاً چنین وضعی نبوده، بلکه تکوین علم مثل یک جنین یا یک طفل قدم به قدم و مرحله به مرحله بزرگ شده است. اگر چنین تلقی و تصوری از تکون تاریخی علوم داشته باشیم، سوال مکتبی بودن و نبودن برای ما به نحو دیگری مطرح خواهد شد.(سروش، 1385: 350) بر اساس تلقی غیر ارادی بودن جریان علم، تولید علم دینی که مبتنی بر اختیار و برنامه ریزی پیشین است منتفی می­شود. از دیدگاه سروش تولید علوم انسانی رسمی و دستوری نیست زیرا علم وحشی است و رام شدنی نیست.(همو، ب ۱۳۸۵: 200)

ارزیابی

• در اینکه در تاریخ علم پیدایش برخی از نظریات و مسائل علمی از ابتدا مطمع نظر دانشمندان نبوده بلکه در اثر عوامل مختلف نظیر تضارب آراء، مسائل و جواب ها و.. پیدا شده، شکی نیست. اما این واقعیت با تولید علم دینی به صورت آگاهانه و برنامه ریزی شده منافات ندارد. اینکه دانشمندی ابتدا از نظریه ای که بعدا کشف می کند، تصوری دقیق ندارد، شاهدی بر غیر ارادی بودن هر گونه معرفتی نیست. بلکه تحلیل دقیق این مسئله به این است که بگوییم آن دانشمند ابتدا تصوری درستی از برخی از مسائل پیش روی ندارد در اثر تفکر و تعمق و توجه به آراء گوناگون در اطراف مسئله و با توجه به پیش زمینه معرفتی و غیر معرفتی، نظریه جدیدی در ذهن و ضمیر او شکل می­گیرد. اکنون که این نظریه در اثر عوامل و مسائل و مباحث خاص در ذهن او شکل گرفته نیز در قالب روش خاص آن علم عرضه شده است. در هر صورت یک شکل از پیدایش معرفت به صورت نامنتظره و غیر قابل پیش بینی بوده و دانشمند از ابتدا به دنبال همان نظریه­ای که بعدا به آن رسیده، نبوده است. اگر به لحاظ تاریخی برخی از نظریات غیر ارادی و بدون برنامه ریزی به وجود آمده اند، دلیلی وجود ندارد پیدایش هر گونه معرفتی را به این صورت بدانیم. دلیل این استقراء ناقص چیست؟
• صورت دیگر معرفت این است که شخص از ابتدا آگاهانه در صدد نقد یا طرح موضوعی است و همواره در صدد تجمیع شواهد و ادله برای اثبات ادعای خود است. در مسئله علم دینی هر یک از این دو صورت امکان وقوع آن وجود دارد برخی از نظریات در ابتدا محقق تصور دقیقی از نظریه و مسئله ندارد و ممکن است بر اثر تتبع و تحقیق در متون دینی برداشت جدیدی غیر از برداشت اولیه داشته باشد و در مواردی آگاهانه مسئله ای را دنبال می­کند و به نتیجه مطلوب می­رسد. هر یک از این دو صورت منافات با برنامه ریزی علمی جهت تولید علم دینی ندارد. در مسئله علم دینی نیز پیدایش برخی از نظریات و مسائل پیش بینی نشده، محتمل است و این موضوع نافی برنامه ریزی رسمی برای آن نیست.