مقدمه

با ورود دستاوردهای هنری تمدن غرب و پیدایش ابزار و آلات جدید صنعت چاپ، هنر اصیل و شریف خوشنویسی تحت شعاع قرار گرفت و عظمت و منزلتی که این فن شریف در بین مسلمین داشته، کم رونق شده است. روزگاری در این مرز و بوم هنر شریف خوشنویسی قدر می­دید و در صدر می­نشست و کسانی چون میر عماد ضرب المثل جامعه بودند. امروز شاهد جابجایی این الگوها و زوال این فن دینی هستیم، در چنین شرایطی بحث از مبانی علمی هنر خوشنویسی یکی از ضرورت­های دوران معاصر است. آسیب شناسی این مسئله و پی ریزی مبانی نظری این هنر ما را در مقابل این هجمه و خلا هنری یاری می­نماید. درک مبانی فلسفی و عرفانی نهفته در هنر خوشنویسی، هنرمندان را به یک خود آگاهی هنری می­رساند و از این رهگذر ارج و ارزش هنر خود را باز می­یابد.

ارزش هنر خوشنویسی

شریف ترین هنر بصری در جهان اسلام «هنر خوشنویسی و خطاطی» است(بورکهارت، روح هنر اسلامی، ص 2-7). این هنر از آنجا که در متن زندگی مردم جاری است و با معنا و مفهوم توام است لذا همواره مورد توجه مردم است(امیر خانی ، مصاحبه با روزنامه همشهری). هنر خوشنویسی وقتی با سایر هنرها مقایسه می­شود دارای امتیازات و کمالاتی است اولاً خوشنویسی با حروف و کلمات ارتباط دارد، حروف و کلمات با معانی و مفاهیم پیوند دارند و معانی و مفاهیم نیز با حقیقت گره خورده است؛ ثانیاً خط مهم ترین و کامل ترین ابزار انتقال حقایق، معانی، اشارات و رموز است. هنری که ارتباط آن با رموز و حقایق بیشتر است خوش نگاشتن آن نیز تابع شرف و فضیلت محتوا است؛ ثالثاً این هنر اصالتاً از دین ریشه گرفته و در خدمت معنویت و دین استمرار پیدا کرد. از این رو در جهان اسلام همواره اندیشمندان و بزرگان به خوشنویسی اهتمام ویژه داشته­اند به گونه ای که سید ابن طاووس عارف، واصل، عالم و فقیه شیعی در سفارش به فرزند خود یادگیری خط خوب و کامل را توصیه می­کند و آن را وسیله ای برای سلوك الي الله و ورود به نهايت رضايت الهی می­داند(حسيني نجومي، عرفان هنري انسان، ص42).

در آموزه های دینی روایات مکرری در مورد خوشنویسی وارد شده است بطوریکه در مورد کمتر هنری چنین توصیه شده است. امام على(علیه‏السلام) خطّ را ، زبــانِ دست می داند(آمدی، غرر الحکم، ص ۷۰۶) در روایتی خط زیبا کلید رزق معرفی شده است(مجلسی، بحارالانوار، ج ۷۶، ص ۳۱۸) و پیامبراکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله می فرمایند:

«مَن کَـتَبَ بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ فَجَوَّدَهُ تَعظیما لِلّهِ غَفَرَ اللّهُ لَهُ؛
هر کس بسم اللّه‏ الرحمن الرحیم را براى بزرگداشت خداوند زیبا بنویسد، خداوند او را مى‏بخشد»(مجلسی، بحارالانوار، ج ۹۲، ص ۳۵).

پیوند خوشنویسی با اسلام

صورت فعلی خوشنویسی محصول سیر کتابت قرآن و مراحل تطور آن است. قبل از اسلام این هنر وجود نداشته و رواج و گسترش آن نیز در پرتو کتابت قرآن بوده است. این هنر اصیل ترین هنر اسلامی است که همواره در خدمت معنویت و معنا بوده است و به ابتذال نگرایید و به تعبیر برخی از محققان خط، هيچ گاه مبتذل نبوده و نشده است و هيچ گاه به خدمت طاغوت درنيامده است.(مظلومي، روزانه اي به باغ بهشت، ص 63) در روایتی عطاءبن یسار: از پیامبر خدا درباره خط سوال شد فرمود: پیامبری آن را تعلیم داد و همراهانش آموختند(ری شهری ، میزان الحکمه، ص1421، السیوطی، الدرّ المنثور، ج ۷ ، ص۴۳۴ ). از آنجا که روایاتی در مورد کیفیت خطاطی از امیر المومنین (علیه السلام) وارد شده و نیز آن حضرت خود اولین کاتب وحی بوده است؛ لذا عده ای معتقدند که سر منشا خوشنویسی به آن حضرت بر می­گردد. آن ماری شیمل مستشرق آلمانی درباره هنر خوشنویسی می­گوید:

«دنیای روحانی خوشنویسان بی هیچ دگرگونی به حضرت علی(علیه السلام) ختم می­شود»(شیمل، آن­ماری، خوشنویسی و فرهنگ اسلامی، ص60 )

«خوشنویسی سنتی در مقام هنر قدسی اصلی در اسلام، موهبتی نشات گرفته از آن حقیقت موجود در بطن دین اسلام است که هنر قدسی از آن حقیقت ناشی می­شود. خوشنویسی برای تمام مسلمانان چه آنان که بر این حقیقت وقوف دارند چه آنان که به اشکال ظاهری خوشنویسی راضی اند کماکان همین جایگاه را دارد و این هنر برای سالکان طریق حقیقت تکیه گاهی است برای تفکر درباره خداوند واحد چون هر «الف»ی ما را متذکر می­سازد که فقط الف الله باید قلب و ذهن ما را تسخیرکند و هر نقطه ما را به این واقعیت این حدیث متوجه می­کند که « خدا بود و با او چیزی نبود» و دیگر اینکه «او اکنون همان گونه است که بود»«نصر، هنر و معماری، ص39) هر حرف قرآنی را دارای سه صورت می­داند. صورت نوشتاری که به چشم می­آید، صورت اصلی یا روحانی که جایگاه ظهور آن قلب است و صورت گفتاری که به گوش می­رسد. (موسوی، احوال و اثار صائن الدین ، ج1، ص108) همان گونه که صورت روحانی قرآن زیبا و نیکو است و از ما خواسته تا صورت شنیداری و نوشتاری آن نیز نیکو و زیبا شایسته مقام قرآن ظاهر شود. «همان طور که قرائت قرآن کریم در مقام یک هنر صوتی قدسی تمام عیار و سر منشا هنرهای صوتی سنتی است هنر خوشنویسی که در ساحت زمین بازتاب تحریر کلام پروردگار بر لوح محفوظ است، سرچشمه هنرهای تجسمی به حساب می­آید»(نصر، هنر و معماری، ص39) «خوشنویسی اسلامی از خلال سمبوسیم فرم ها و قالب های خاص خود ارتباط تو در تو و متقابل ثبات و تحول را که از ویژگی های خود خلقت است به نمایش می­گذارد»(نصر، هنر و معماری : هنرهای تجسمی، ص36)

بسیاری از علمای شیعه خصوصاً متاخرین بعد از میر عماد، علاوه بر اینکه در علم آیت باهر روزگار بودند در تادب به هنر خوشنویسی نیز چیره دست بوده اند. علمایی نظیر: آیت الله میرزا احمد آشتیانی، حاج میزار ابوالحسن رفیعی قزوینی، میرزا ابوالحسن شعرانی، میرزا مهدی الهی قمشه ای، علامه طباطبائی، سید جلال الدین آشتیانی، آیت الله حسن زاده و علامه طهرانی، آیت الله حجت خراسانی، آيت الله حسيني نجومي و … برخی از علمایی هستند که اهتمام جدی به خوشنویسی داشته اند(ر.ک: حسن زاده، هزار و یک نکته، ص548).

حسن خط و حقیقت

هر چیزی برای زیبایی و موزون بودن به میزان نیاز دارد. میزان و معیار شعر علم عروض است که سبب حفظ حدود و قالب شعر می شود. میزان کلام صرف و نحو است و سبب موزون و مطبوع بودن سخن می­شود و همین طور میزان حروف و کلمات آداب خط است و سبب حسن و جمال نوشته می­شود(حسن زاده، هزار و يك كلمه، ص55).

در روایتی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) آمده است:«الخط الحسن یزید الحق وضحا»(نهج الفصاحة ، ص476). (خط زیبا به روشن شدن حق و حقیقت کمک می­کند.) از این روایت معانی طولی متفاوتی برداشت می­شود. یک معنای ساده متبادر به ذهن این است که خط خوش از آنجا که خوانا، روشن و قابل فهم است کمک بیشتری در فهم حق می­کند تا خطی که به واسطه سوء تالیف و ترکیب ناخوانا است. یک تفسیر دیگر از این حدیث این است که حق و حقیقت یک وجود خارجی دارد(وجود عینی) و یک وجود ذهنی، گفتاری و نوشتاری در نزد انسان­ها دارد؛ به عنوان مثال اینکه جهان دارای خدا است یک واقعیت عینی در عالم است حکایت انسان از این واقعیت گاه گفتاری است و گاه نوشتاری و گاه ذهنی است. وقتی واقعیتی برای انسان پیدا می­شود در قالب این سه نحوه ظهور می کند. هر یک از این سه نحوه ظهور حقایق را با توجه به سطح و نحوه وجودی خود منعکس می­کنند. اگر این مظاهر ذهنی، گفتاری و نوشتاری از قوت، لطافت و کمال بیشتری برخوردار باشند همانند آینه ای است که حقایق را بهتر منعکس می­کند. شخصی که دارای ذهن تیز و نکته بین است حقایق را بهتر از شخص ساده منعکس می­کند، همان طور که شخص فصیح و بلیغ نظیر شاعران و حقایق را بهتر از شخص عامی منتقل می­کند و همین طور نیز شخصی که خط نیکو و جمیل دارد این خط مثابه آینه­ای است که صور مراتیه را به نیکوتر منعکس می­کند.

خوشنویسی و صنعت مدرن

امروزه با پیدایش صنایع و تکنولوژی­های مدرن هنر خوشنویسی در بستر جدیدی قرار گرفته به طوری که از طریق برنامه های نرم افزاری می­توان همه انواع خطوط را بدون نیاز به فعالیت دستی هنرمند انجام داد. اما آیا این ابزارها می تواند جایگزین مناسبی برای این فن شریف باشد؟ وجود این نوع صنایع و تکنولوژی­ها هیچ گاه نمی­تواند جایگزین فعالیت دستی هنرمند شود. خطی که محصول صنایع چاپ است، بی روح ، مرده و فاقد زیبایی های هنری است؛ اما اثر هنری خطاط پویا، زنده و زیبا است. برای اینکه اهمیت اثر مستقیم دست خطاط پی ببریم جریانی از آیت الله علامه حسن زاده نقل می­کنیم. راویان و قائلان این جریان همه عرفا ربانی و علمای صمدانی جهان اسلام اند. از این رو بسیار آموزنده است و سبب قوت قلب جامعه خوشنویسان می­شود و شاهد بزرگی است برای اینکه بدانیم هیچ گاه صنعت چاپ جای هنر خوشنویسی با دست و قلم نی را پر نمی­کند. علامه حسن زاده می­فرمایند: علامه طباطبائی به من ­فرمودند: آیات قرآن را جهت شفا با قلم نی بنویس سپس علامه طباطبائی می فرمایند این دستور را از آیت الله قاضی گرفته­ام. علامه طباطبائی نقل می­کنند که من تعویذات را با قلم آهنی می­نوشتم و تاثیری حاصل نمی­شد با آیت الله قاضی در میان نهادم جواب داد که عدم تاثیر از قلم آهنی است. مبنای آهن بر جنگ و جدال است بعد از آن با «نی» نوشتم و از آن فایده های زیادی عایدم شد(همان، ص541).«نی» در ادبیات عرفانی دارای رمز و راز و یادآور عالم باطن است و این هیچ گاه جای ابزار و آلات مدرن در خوشنویسی که خالی از رمز و راز است، قابل مقایسه نیست. از این رو علامه حسن زاده معتقد است: خودنویس و خودکار و اقلام آهنی سبب تضعیف آیین راستین خط و خوشنویسی شده است(همان، ص549) .

منابع

1. اخوان الصفا، رسائل اخوان الصفاء و خلان الوفاء، ج1 ،چ1،1412
2. اسماعیلی، مهدی، آموزش نوین خط تحریری، تهران: فرهنگسرای میر دشتی، 1392
3. امیر خانی، غلامحسین، مصاحبه با روزنامه همشهری، تهران،19/4/1372
4. بورکهارت ، تيتوس، هنر مقدس، ترجمه جلال ستاری، تهران: سروش، 1369
5. بوركهارت، تيتوس، روح هنراسلامي، ترجمه سيدحسن نصر، دوره5، شماره 55 ، 1346
6. نهج الفصاحه، ترجمه ابوالقاسم پاينده، اصفهان: خاتم الانبياء، 1385
7. موسوی، سید علی، احوال و آثار صائن الدین ترکه اصفهانی، ج1، تهران، 1357
8. حسن زاده آملى، حسن ، هزار و يك كلمه ، چ3، قم‏: بوستان كتاب‏ ، 1381
9. شیخ اشراق، مجموعه مصنفات شيخ اشراق، تصحيح و مقدمه هانرى كربن و سيد حسين نصر و نجفقلى حبيبى، چ2، تهران‏: موسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگى‏ ، 1375 ه ش‏
10. شیمل، آن ماری، خوشنویسی و فرهنگ اسلامی، ترجمه دکتر اسدالله آزاد آستان، تهران: قدس رضوی ، 1374
11. گاور، البرتین، تاریخ خط، مترجم عباس مقبل و کورش صفوی، تهران: نشر مرکز، ج1، 1367
12. محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، ج3، چ6، قم: دارالحدیث،1377
13. نصر، حسن، هنر و معماری : هنرهای تجسمی، پیام روحانی خوشنویسی دز اسلام ، شماره 19، 1381
14. حسيني نجومي، مرتضي، عرفان هنري انسان ، تهران : دانشكده صداو سيماي جمهوري اسلامي ايران، 1366
15. آمدی، عبدالواحد، شرح غرر الحکم و درر الکلم، تهران: دانشگاه تهران، 1373
16. علامه مجلسی، بحار الانوار، ج110، تهران: اسلامیه تهران، بی تا
17. السيوطي، جلال الدين، الدر المنثور، بی جا، بی تا
18. مظلومی، رجبعلی، روزانه اي به باغ بهشت، تهران: جهاد دانشگاهی (دانشگاه هنرهای اسلامی)، 1366