بدن برزخی در دین

واژه برزخ مستفاد از آیات قرآن است: (وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ)(مؤمنون، 100). مطابق این آیه، مجرمان در روز قیامت تقاضای بازگشت به دنیا را دارند. خداوند متعال این خواسته را نمی‌پذیرد و می‌فرماید تا روز قیامت در پیش‌روی آنان برزخ است.

مطابق روایات، مقصود از «برزخ» فاصله بین زمان مرگ تا روز قیامت است (کلینی، 1365، ج‏3، ص242). «بدن برزخی» ازاین‌جهت که موطن آن عالم برزخ است و بین بدن مادی و نفس قرار دارد، به این نام مشهور شده است. «بدن برزخی» از یک طرف خصوصیات عالم برزخ و از طرف دیگر خصوصیات عالم مادی را دارد. این بدن از جهت ظاهری شبیه بدن دنیوی است؛ به‌طوری که اگر کسی آن را ببیند، آن را مشابه بدن دنیوی می‌یابد. بدن برزخی دارای توانایی­هایی است که بدن مادی فاقد آن است. این بدن، لطیف و شفاف است و به‌راحتی از موانع مادی عبور می‌کند و بدون گذشت زمان، مسافت­های زیادی طی می‌کند. عمده دانشمندان و متکلمین اسلامی بر اساس متون دینی عالم برزخ و بدن برزخی را پذیرفته‌اند (شیخ طوسی، 1407ق، ج1، ص466؛ کلینی، 1365، ج3، 243؛ شیخ مفید، 1414ق، ص77؛ مجلسی، بی‌تا، ج6، ص201؛ فیض کاشانی، 1418ق، ص634-635؛ لاهيجي، 1391، ص650؛ شبر، 1386، ص372). علامه مجلسی روایات مربوط به جسم مثالی را معتبر و مستفیض می‌داند (مجلسی، بی‌تا، ج6، ص271) و شیخ مفید بر اساس روایات موجود درباره بدن برزخی می‌نویسد:

«أقول إن الله تعالى يجعل لهم أجساما كأجسامهم‏ في دار الدنيا ينعم مؤمنيهم فيها و يعذب كفارهم و فساقهم فيها دون أجسامهم التي في القبور يشاهدها الناظرون تتفرق و تندرس و تبلى على مرور الأوقات‏» (مفید، 1413ق، ج77، ص54).

در آیه 154 سوره بقره می‌فرماید: )وَلا تَقُولُوا لِمَنْ یقْتَلُ فِی سَبِیلِ الله أَمْوَاتٌ بَلْ أَحْیاءٌ وَلَكِنْ لا تَشْعُرُونَ(. با توجه به عدم وقوع قیامت، این آیه اشاره به زندگی شهدا در عالم برزخ دارد که اختصاص به شهدا ندارد. اما ازآنجاکه شهدا از حیات بالاتری برخوردارند، به‌عنوان شاخص و نمونه ذکر شده‌اند.

علاوه بر آیات، روایات متعددی هم بر وجود عالم برزخ تأکید دارد. در روایات از عذاب و نعمت‌های عالم قبر سخن می‌گوید که محل وقوع آن، با توجه به پوسیده شدن بدن مادی، عالم برزخ است. از امام صادق7 درباره مؤمنین پس از مرگ سؤال شد. آن حضرت فرمودند: «در برزخ در میان غرفه‏هایی در بهشت‏ به‌سر می‏برند، از خوراک بهشتی می‏خورند و از آب آن می‏نوشند و منتظر تحقق وعده پروردگار خود هستند» (طبرسى، 1403ق، ج2، ص350). امیرالمؤمنین7 با اشاره به انسان­های پیشین، آنان را از کسانی می‌داند که سال‌های دراز درگذشته­اند و وارد عالم برزخ شده‌اند: «سَلَکُوا فِی بُطُونِ الْبَرْزَخِ سَبِیلاً سُلِّطَتِ الاْرْضُ عَلَیْهِمْ» (سید رضی،نهج‌البلاغه، خطبه221). ایشان در روایت دیگری، در وصف اهل الله، آنان را افرادی می‌داند که با اینکه در دنیا هستند، اما ماورای دنیا را مشاهده کرده و عالم برزخ را می‌نگرند و از اسرار آن آگاه هستند: «فكانما اطلعوا غيوب أهل البرزخ…» (همو، خطبه222). مشاهده برزخ توسط اولیاء الهی، تصریحی بر وجود این عالم دارد. در برخی از روایات به سختی عالم برزخ (کلینی، 1365، ج3، ص242) و در برخی دیگر به عذاب برزخی در قبر ـ که مصداقی از مصادیق معیشت ضنک (سخت) است ـ اشاره شده است. آیه )وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكًا وَنَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْمَ( (طه (20)، 124) نیز به عذاب قبر که موطن آن عالم برزخ است، تفسیر شده است (شیخ مفید، 1413ق، ص265، طوسی، 1414ق، ص28). برهمین‌اساس، دانشمندان و متکلمین اسلامی وجود این عالم را بر اساس احادیث متواتر دینی پذیرفته‌اند (طوسی، ج7، ص223؛ فیض کاشانی، 1418، ج2، ص869؛ فاضل مقداد، 1422ق، ص426؛ صدرالدین شیرازی، 1363، ص532؛ شبر، 1386، ج‏2، ص353). شیخ مفید درک نعمات الهی در برزخ توسط مؤمن و عذاب‌های الهی توسط کافر را شاهدی بر بدن برزخی می­داند (شیخ مفید، 1414ق، ص89). در روایات متعدد و معتبر، از جسم برزخی سخن به‌میان آمده است. مفاد این روایات این است که روح انسان بعد از مرگ به قالبی مانند قالب بدن دنیوی تعلق می‌گیرد. در برخی از روایات گفته شده که ارواح مؤمنان در برزخ به اجساد مثالی آنها تعلق می­گیرد (مجلسی، بی‌تا، ج6، ص201). در برخی دیگر، روح بعد از مفارقت به جسم لطیفی مانند جسم ملائکه و جن که مانند بدن دنیوی اوست تعلق می‌گیرد (فیض کاشانی، 1423ق، ص449؛ شبر، 1386، ج2، ص372 ). برخی از این روایات عبارتند از:

1. روایت اول: امام صادق7فرمودند: «وقتی که خداوند متعال انسان را قبض روح کند، روح او را در قالبی مانند قالب دنیایی آن قرار می‌دهد. آنها با آن قالب مي‌خورند و مي‌آشامند و وقتی شخص جدیدی او را می‌بیند، به‌صورتى‌كه در دنيا بوده مي‌شناسند» (کلینی، 1365، ج3، ص245).
2. روایت دوم: از ابوبصیر نقل شده که ما درباره ارواح مؤمنین كه در چينه‏دان پرندگان سبزى باشند كه در بهشت می‌چرند و در قنديل‌هایى در عرش آشيانه دارند، بحث می‌کردیم. امام صادق7فرمودند: «چنین نیست! روح مؤمنان در چينه پرنده نیست». گفتم: پس کجا قرار دارند؟ فرمودند: «در باغی در بهشت همانند اجسام دنیوی هستند» (همان، ص۲۴۴). حضرت در روایت دیگری می‌فرمایند: «مؤمن نزد خداوند شریف­تر از آن است که روح آن در چينه‏دان پرنده قرار گیرد. بلکه در بدنی مانند بدن‌های خود قرار می‌دهد (مجلسی، بی‌تا، ج‏58، ص50).
3. روایت سوم: در روایت دیگری آمده است که در برزخ، ارواح مؤمنان به‌صورت ابدان آنهاست؛ به‌گونه‌ای که با مشاهده، آنها را می‌شناسیم (طريحى، 1365، ج‏2، ص357).
4. روایت چهارم: در روایت دیگری آمده است: «اِنَّ اَلْأَرْوَاحَ فِي صِفَةِ اَلْأَجْسَادِ فِيشَجَرَةٍفِي اَلْجَنَّةِ». سیاق روایت بیان‌گر این است که مراد، وضعیت افراد در بهشت برزخی است. تعبیر «صفه الاجساد » حاکی از این است که ارواح در برزخ با اوصاف و ویژگی‌های اجسام نظیر رنگ، شکل و اندازه ظاهر می‌شوند (کلینی، 1365، ج3، ص244).

آیا این بدن در دنیا وجود دارد و در برزخ ظهور پیدا می‌کند، یا اینکه بدن برزخی بعد از مرگ به اذن حق‌تعالی ایجاد می‌شود و قبل از مرگ وجود ندارد؟ از دیدگاه روایات نمی‌توان پاسخ صریحی به این موضوع داد. بر اساس برخی از روایات، این بدن بعد از مرگ به وجود می‌آید. تعبیر «صَيَّرَ تِلْكَ الرُّوحَ فِي قَالَبٍ كَقَالَبِهِ فِي الدُّنْيَا» (همان، ص245) حاکی از قرار دادن روح در قالب بدن مثالی است. استفاده برخی از محققین از روایات، محل بحث نیز این ادعا را تقویت می‌کند. علامه شبر درباره این روایات می‌نویسد:

«حيث دلت الأخبار الكثيرة على الجسد المثالي فيمكن من حيث الروح ان تحتاج إلى آلة في الأعمال ان تتعلق بذلك الجسد المثالي بعد مفارقتها البدن، و الثواب‏ و العقاب‏ و الذهاب و الرجوع في العالم البرزخي في ذلك البدن» (شبر، 1386، ج‏2، ص353).

وی در ادامه به دیدگاه برخی از محققین اشاره می‌کند که معتقدند بدن مثالی در همین دنیا وجود دارد (همان). علامه مجلسی در بحث تعلق نفس به بدن مثالی بعد از مرگ شبهه وارد نبودن تناسخ را مطرح می‌کنند (مجلسی، 1404ق، ج‏14، ص223). بحث تناسخ زمانی مطرح می‌شود که نفس به بدن جدید تعلق بگیرد، درآن‌صورت این پرسش مطرح می‌شود که آیا تعلق نفس به بدن جدید تناسخ است یا خیر؟ اما درصورتی‌که نفس از ابتدا به بدن (بدن مثالی) تعلق گرفته باشد، دراین‌صورت متعلق نفس چیز جدیدی نیست تا شبهه تناسخ مطرح شود.

نکاتی پیرامون بدن برزخی از منظر دین

در ادامه به برخی از نکات پیرامون بدن برزخی در متون دینی اشاره می‌شود:

1. در روایات متعددی به بدن برزخی اشاره شده است که برخی از آنها ذکر شد. در این موضوع برخی از محدثین و متکلمین ادعای تواتر بر اعتقاد به وجود بدن برزخی در متون دینی دارند (مجلسی، بی‌تا، ج6، ص271؛ همو، 1406ق، ج‏3، ص309)؛ اینکه آیا بدن مثالی از طریق آیات قرآنی قابل اثبات است؟ چنان‌که اشاره شده، وجود عالم برزخ در آیات قرآن قطعی است. دراین‌صورت این پرسش مطرح می‌شود که کدام ساحت انسان با عالم برزخ نسبت دارد؟ به عبارت دیگر، انسان با کدام‌یک از ساحات خود در عالم برزخ حضور پیدا می‌کند؟

با توجه به خصوصیاتی که برای عالم برزخ گفته شد، انسان با بدن برزخی با این عالم ارتباط دارد. بین خصوصیات عالم برزخ و بدن برزخی مناسبت وجود دارد. در حقیقت آیات و روایات مربوط به عالم برزخ، نشانه‌ای از وجود ساحتی در انسان، متناظر با این عالم است. اگر عالم برزخ را بپذیریم، وجود ساحتی در انسان که متناظر به این عالم است نیز لازم است. بدن مادی در خاک مدفون است. بنابراین بدن دیگری متناسب با این عالم که همان بدن برزخی است، باید وجود داشته باشد. تنها در یک صورت می‌توان بر خلاف این دیدگاه سخن گفت و آن در صورتی است که روح را همان بدن برزخی بدانیم و به چیزی فراتر از بدن برزخی در انسان قائل نشویم.

2. روح ساحتی از انسان است که برای انجام فعالیت‌های خود در دنیا با بدن مادی و در آخرت با بدن مثالی کار می‌کند. بنابراین روح غیر از بدن است (خواه بدن مادی و خواه بدن برزخی). برخی از روایات حکایت از قرار دادن روح در قالبی مانند قالب دنیا دارد. مراد از این تعبیر، ظهور روح در قالب برزخی است. قرینه «کقالبه فی دنیا» همین برداشت را تأیید می‌کند. در دنیا روح در قالب دنیایی قرار دارد، نه اینکه روح بدن است. در برزخ نیز روح در قالب برزخی قرار می­گیرد، نه اینکه روح همان قالب برزخی است.
3. بدن مثالی در تبیین مسائل متعددی از قبیل عذاب قبر، لذت و آلام برزخی مؤثر است و به تعبیر علامه مجلسی، بدون بدن برزخی فهم آیات و روایات مربوط به عذاب قبر مشکل است (مجلسی، بی‌تا، ج‏6، ص271). بر اساس دیدگاه تجرد روح، احتیاج به بدن مثالی بیش از سایر اقوال است. اگر روح را مجرد از خصوصیات برزخی نظیر شکل و اندازه و رنگ بدانیم، دراین‌صورت محملی برای پذیرش آلام برزخی که همراه با صورت و شکل و … است وجود ندارد. لذات و آلام برزخی نیازمند جسمی است که متناسب با خصوصیات عالم برزخ باشد و این همان بدن برزخی است.
4. بر اساس خصوصیات عالم برزخ و بدن برزخی در روایات، می‌توان فهمید بدن برزخی همانند بدن دنیوی با تفاوت در نشئه و مرتبه است. بدن دنیوی دارای خصوصیاتی نظیر شکل، رنگ، اندازه و… در عالم دنیا با خصوصیات دنیوی است و بدن مثالی دارای خصوصیاتی نظیر شکل، رنگ و اندازه در عالم برزخ با خصوصیات برزخی است.