دیدگاه ملاصدرا در مسئله علت مرگ

ملاصدرا با طرح ریزی مبانی نوینی در علم النفس، شالوده بسیاری از مباحث گذشتگان را متحول کرد وی براساس اصولی چون اصالت وجود­، تشکیک در وجود، حرکت جوهری نفس، حدوث جسمانی نفس، تحلیل جدید از مسئله مرگ ارائه می­دهد.دیدگاه­های پیشین، یا تحلیل فیزیولوژیک از مرگ ارائه می­دادند یا غایات بالعرض و منافع و فواید مرگ را، علت مرگ می­پنداشتند. اما در فلسفه ملاصدرا علت مرگ طبیعی، کمال نفس و استقلال ذاتی آن است.«سبب عروض الموت الطبیعی، استکمال النفس و استقلالها فی الوجود».(ملاصدرا، زاد المسافر، ص 23) « طبق نظر ملاصدرا ، از آنجا که نفس مبدا مزاج و شکل دهنده اعضای بدن است، باید علت ضعف اعضای بدن را در ایام پیری در تغییر احوال نفس جستجو کرد نفس ناطقه به اقتضای طبیعتش به ماورای ماده و عالم تجردات توجه دارد … در ایام پیری توجه نفس به عالم تجرد قوی تر می شود و به موازات آن از تدبیر بدن و قوای آن منصرف می­گردد و از آنجا که قوام مزاج بدن در گرو توجه و تدبیر نفس است ، در اثر کاهش توجه نفس اختلالاتی در مزاج و در قوای نفسانی و اعضای بدن حاصل می­شود این روند تا آنجا ادامه می­یابد که نفس بهره کامل خود را از عالم ماده در می­یابد و به دنبال آن توجهش کاملا از بدن قطع می­شود» (مصباح یزدی، شرح جلد هشتم اسفار اربعه، جزء دوم، ص 151-152)بر اساس آموزه­های ملاصدرا زمان مرگ طبیعی از ابتدای حدوث آغاز می­شود زیرا نفس از ابتدای حدوث همواره در حال ادبار و اعراض از طبیعت، و کم شدن تدریجی سایه نفس بر بدن و رو نهادن به موطن و جایگاه اصلی خود است. و این سیر به عالم تجرد تا بدان جا ادامه می­یابد که سرانجام آخرین رشته تعلق خود را از بدن قطع می­کند و بدنبال استقلال نفس مرگ طبیعی اتفاق می­افتد. «سبب الموت و حکمته هی حرکات النفوس نحو الکمال »(ملاصدرا، الشواهد الربوبیه، ص89) مرگ طبیعی مانند میوه درختی است که تا زمانی که نارس است به شاخه درخت متصل است آن پس از رسیدن آن را رها می­کند. «علت حدوث مرگ طبیعی آن است که نفس در مراتب استکمال و تحولات خویش،توجه غریزی به عالم آخرت سلوک ذاتی به مبدا اعلی دارد»(همان) «مبناه استقلال النفس بحیاتها الذاتیه و ترک استعمالها آلات البدنیه علی التدریج حتی ینفرد بذاتها و یخلع البدن بالکلیه لصیروتها بالفعل»(همان) بنابراین از دیدگاه ملاصدرا علت مرگ طبیعی استکمال نفس و نیل به کمال لایق است.[1] کمال و فعلیت نفس با شقاوت نیز سازگار است و شخص ممکن است در رزائل و کسب ملکات شیطانی فعلیت پیدا کند.(همان) بر اساس این دیدگاه سبب مرگ وصول به«کمال لایق» است. نه کمال ممکن، زیرا کمالِ ممکن نامحدود و غیر متناهی است. هر شخصی به حسب استعداد و قابلیت ظرف وجودی خاصی دارد که به محض اینکه به کمال خود برسد. استعداد ماده تمام شود نفس قهرا و اضطرارا از بدن قطع تعلق می­کند.

ملاصدرا بر خلاف اعتقاد رایج معتقد است که چون نفس به کمال و فعلیت رسیده، بدن را ترک می­کند لذا مرگ اتفاق می­افتد. نه اینکه چون بدن فاسد شده، روح از آن مفارقت می­کند. در واقع چون نفس به فعلیت رسیده بدن را رها می­کند نه چون بدن دچار اختلال شده، روح از آن جدا می­شود. علت ضعف و فتور در بدن در هنگام پیری نیز بر همین اساس توصیه می­شود. در حقیقت پدیده پیری از دیدگاه ملاصدرا تبین متافیزیکی (ونه طبی) پیدا می­کند. پدیده پیری نتیجه کم شدن تدریجی توجه غریزی روح به بدن و اغراض و ادبار روح از بدن است. این توجه و تدبیر مسئله­ای اختیاری نیست بلکه تکوینی است که در اثر طی مراحل کمال ذاتا کمتر به بدن توجه می­کند، در واقع چون نفس در حرکت جوهری خود از طبیعت فاصله می­گیرد، و به سمت تجرد پیش می­رود لذا توجه فطری آن به بدن کم می­شود در نتیجه انواع ضعف­ها و اختلالات در هنگام پیری بروز می­کند.

از دیدگاه ملاصدرا، مرگ طبیعی، امری ضروری و اجتناب ناپذیر است لذا می­توان گفت هر انسانی بالضروره می­میرد. صورت بندی استدلال ملاصدرا در ضرورت موت چنین است.

الف) انسان کائن است.

ب) هر کائنی می­میرد پس انسان می­میرد.

توضیح استدلال آنکه: بدن انسان کائن است و هئیت ترکیبی از نفس و بدن (انسان ) نیز کائن است. هر چیزی که کائن است دچار کون و فساد می­شود زیرا موجودات کائن از جمله انسان، همواره در حرکت هستند و پس از وصول به غایت حقیقی از حرکت می­ایستند. حرکت با ابدیت سازگار نیست و پس از وصول به غایت و نیل به منتها، از حرکت باز می­ایستد. انسان نیز بعد از اینکه به غایت حقیقی که ذات آن را استکمال می­بخشد برسد از حرکت باز می­ایستد.بنابراین آنچه اولا و بالذات مبتلا به مرگ می­شود بدن و بالتبع بدن، مرگ بر انسان(که مرکب از نفس و بدن است) نیز اتفاق می­افتد. پس موت برای انسان ضروری است؛ اما موت بر نفس عارض نمی­شود زیرا براساس نظر ملاصدرا نفس در بقاء، موجودی مجرد است و کون و فساد به موجود مجرد و تام عارض نمی­شود (ملاصدرا، اسفار، ج8، ص105-104)

اهمیت دیدگاه ملاصدرا در این است که اولا ضرورت مرگ را برای همه افراد اثبات می­کند. ثانیا غایت ذاتی و سبب حقیقی مرگ را بیان می کند. زیرا بر اساس این دیدگاه نفس به سبب وصول به غایت ذاتی خود، بدن را ترک می کند. غایت ذاتی، مکمل و متمم ذاتِ صاحب غایت است(حکیم زنوزی، انوار جلیه، ص ص 226) برخلاف دیدگاه متکلمین که از غایات بالعرض (آثار و نتایج) مرگ بحث می کنند. ثالثا از آن جا که ملاصدرا غایت ذاتی مرگ را اثبات می کند لذا می تواند به عنوان مبدا برهان و حد وسط قرار گیرد اما غایت بالعرض جزء قیاسات خطابی است و حد وسط برهان واقع نمی شود. (ملاصدرا، اسفار، ج8، ص 104)

ملاصدرا تعریف مرگ اخترامی را همان تعریف سابقین ذکر می­کند و آن مرگی است که حرارت غریزی بدن به واسطه عوارض و آفات ناگهان خاموش می­شود (همان، ص55) در این مرگ بدن به دلیل فساد و اضمحلال ناگهانی، قابلیت تدبیر و تصرف نفس را از دست می­دهد(همان، ص50) ملاصدرا برای تمایز مرگ طبیعی و اخترامی به کشتی مثال می­زند. انسان مانند کشتی است نسبت نفس به بدن همانند نسبت باد به کشتی است همانگونه باد موجب حرکت کشتی است نفس نیز مبدا حرکات بدن است. مرگ طبیعی همانند شدت وزیدن طوفان است که با شدت گرفتن طوفان، کشتی از بین می­رود. و موت اخترامی همانند زمانی است که کشتی در اثر فرسودگی ارکان داخلی آن غرق می­شود وقتی بدن نیز دچار اختلال و اضمحلال می­شود به گونه­ای که قابلیت تعلق نفس را از دست بدهد موت اخترامی اتفاق می­افتد(همان).

[1] . ملاصدرا علت مرگ را گاه ، «استقلال نفس» و گاه «استکمال نفس» و در مواردی «تجرد» ذکر می­کند هر یک از این تعابیر، بیان از یک واقعیت است. بدین معنا که استکمال نفس، ملازم با استقلال و تجرد نفس است در واقع استقلال و تجرد نفس از لوازم و عوارض تحلیلی استکمال نفس است.