نفی علم دینی از طریق تلقی تجربی از علوم انسانی

سروش می­گوید، تنها چیزی که در میان فیلسوفان علوم تجربی، مورد اتفاق است این است که معرفت تجربی، معرفتی تجربی است. از این که بگذریم همه چیز مشمول خلاف و نزاع است.(سروش، 1388/ ب: 436) از دیدگاه سروش روش علم، روشی تجربی و عینی است. مراد از عینی بودن، تجربه پذیر و همگانی بودن است به طوری که همگان بتوانند آن را انجام دهند و نتیجه حاصله از آن را آزمایش کنند.(همان: 7) تجربه علمی به جهت محدودیت­هایی که دارد امور فرا تجربی را نمی­تواند رصد کند. از این رو تجربه علمی مشتمل بر حذف و تغییر عوامل است و روح یا خدا را که بنا به فرض غیر مادی­اند، نمی­توان با حفظ شرائط بدن یا جهان، حذف و یا اضافه کرد تا آثار مادی آنها را ملاحظه کنیم. بر این اساس کاوش تجربی در مورد خدا یا روح، غیر ممکن است.(همان: 9) از دیدگاه سروش گزینشی بودن از صفات جدایی ناپذیر روش شناسی علم است امکان ناپذیر بودن کل گرایی یکی از محدودیت­های بسیار جدی روش شناسی علم و تحقیق تجربی پرده بر می_­دارد.(همان: 24) سروش در یک ادعایی علوم انسانی را جزء علوم تجربی می­داند و آن را از اخلاق و فلسفه جدا می­کند.(همو، ۱۳۸۵/ ب: 17) از دیدگاه سروش روش علوم انسانی، تجربی است و هر روش دیگری غیر از تجربه در مورد علوم انسانی غیر معتبر است. علوم انسانی اگر یک مشخصه دارند این است که آنها انسان شناسی تجربی­اند نه انسان شناسی به معنی اعم کلمه.(همان: 18)

ارزیابی

• ادعای سروش مبنی بر منحصر بودن روش علوم انسانی در تجربه، مبتنی بر ادعای سابق اوست. سروش در ادعای سابق مدعی بود روش هر علمی جزء لایتخلف آن علم است اکنون در یک ادعای خاص تری معتقد است علوم انسانی منحصرا روش تجربی دارند. که روش هر در پاسخ باید گفت بین علوم و روش آنها ارتباط ذاتی وجود ندارد. روش به عنوان یکی از عوامل تمایز بخش در علوم، همواره در مقام اثبات، مطرح است، اما میان گزاره­های معرفتی و روش مناسب آن، ارتباط علی وجود ندارد. به بیان دیگر نمی­توان گفت: همواره سنخ گزاره­ها ذاتاً مقتضی روش در پاسخ باید گفت بین علوم و روش آنها ارتباط ذاتی وجود ندارد. روش به عنوان یکی از عوامل تمایز بخش در علوم، همواره در مقام اثبات، مطرح است، اما میان گزاره­های معرفتی و روش مناسب آن، ارتباط علی وجود ندارد. به بیان دیگر نمی­توان گفت: همواره سنخ گزاره­ها ذاتاً مقتضی روش خاصی برای اثبات هستند. چنین نیست که فلسفه در نفس الامر، روش تعقلی دارد، اگر چه در بسیاری از دستگاه­های فلسفی از روش تعلقی استفاده شده است. ما در نفس الامر حقایق داریم و نه فلسفه؛ یعنی در حقیقت در عالم نفس الامر ، حقایق و معارف گوناگونی در کنار هم موجودند و تنها زمانی که به مقام اثبات و تعیین محدوده برای علوم و دستاوردهای معرفتی بشر می رسیم به نامگذاری نیاز می یابیم. از این رو از روش­های مختلف می­توان به حقایق خاصی دست یافت. البته خود روش برهانی دارای حقیقت نفس الامر است و کسی که واقعاً از روش تعقلی مثلاً استفاده نکرده، نمی­تواند با قرار داد، روش خود را تعقلی قلمداد کند(حسنی، 1390: 365-366). بنابراین روش های اثبات یک موضوع متفاوت است. تعین روش به چیستی موضوع است. این موضوع است که نوع روش را تعیین می کند بدون اینکه ادعای انحصار در نوع و سنخ واحد داشته باشد. صحیح است که با هر روشی نمی توان در مورد یک موضوع بحث کرد اما گاه موضوع ابعاد و حیثیت های مختلف دارد و به این اعتبار روش متفاوت می طلبد. انسان به حیثیت های مختلف و ساحت های متنوع و اهداف و رویکردهای گوناگون موضوع علوم انسانی است. این ساحت ها و ابعاد متفاوت انسانی، که با همدیگر تنیده و مرتبط هستند، روش های متعدد ترکیبی می طلبند. برخی از آنها عقلی و برخی تجربی و برخی عقلی و تجربی هستند. در رویکرد رایج انسان فقط بدن است و به طور طبیعی روش آن نیز تجربه است اما اگر موضوع علوم انسانی را انسان مرکب از روح و بدن دانستیم در این صورت روش آن نیز متناسب با موضوع خواهد بود. به عنوان مثال فطرت داشتن انسان یک ایده متافیزیکی است که شواهد تجربی نیز می تواند آن را تایید کند. برای اثبات فطرت می توان از روش های مختلف در طول همدیگر استفاده کرد. ضمن اینکه روش تجربی نیز یک روش واحد نیست بلکه این روش نیز انحا و اقسام و شیوه های متفاوت دارد. همان گونه که در علم طب روش های مختلف و گاه متخالف درمانی وجود دارد. .
• وقتی ادعای تجربی بودن روش علوم انسانی طرح می کنیم در این صورت این سوال مطرح می شود که آیا خود تجربه به تنهایی بکار برده می شود یا تجربه همواره مبتنی بر مبانی فرا تجربی و پیش فرض های متافیزیکی است؟ تجربه چه در مقام ثبوت و چه در مقام اثبات هیچ گاه به تنهایی، عمل نمی کند بلکه همواره محفوف به مبانی متافیزیکی و بر باورهای غیر تجربی است. این پیش فرض های فرا تجربی در مقام گردآوری به یک صورت و در مقام داوری به صورت دیگر حضور دارند. علوم انسانی رایج نیز هیچگاه به روش تجربی صرف وفادار نماندند و بسیاری از ادعاها و نظریات و پیش فرض های آنها در این حوزه متاثر از مبانی متافیزیکی و پیش فرض های فرا تجربی است که خودآگاه یاناخودگاه در نظریات و گزاره های تجربی راه پیدا کرده است. امروزه تأثیر شواهد زیادی در فلسفه علم در تاثیر اندیشه‌های متافیزیکی بر جهت‌دهی علوم تجربی اقامه شده است. در کتاب برت با ترجمه دکتر سروش، از مبادي مابعدالطبیعه دانشمنداني چون كپرنيك، كپلر، گاليله و نيوتن برمي­دارد. آرتور برت مي­پرسد چرا كپرنيك و كپلر بدون داشتن هیچ‌گونه مويد حسي و تجربي بر اين باور دريافتند كه تصوير حقيقي و نجومي عالم اين است كه زمين سيارهاي است چرخنده بر محور خويش و گردنده به دور خورشيد و ثوابت بر جاي خويش ثابت هستند؟ كانت از فيلسوفان طبيعت شناسي ياد مي­كند كه با در پيش گرفتن، مشي رياضي در آثار خود ناخواسته از متافيزيك بهره بردهاند اما به زبان آن را طرد و تقبيح كرده­اند.كانت مي­گويد عالم فيزيك و رياضي نميتواند از مبادي متافيزيكي اظهار استغنا كند(همان:19). تصریح سروش مبنی بر تاثیرپذیری ذهن عالم از پیش فرض­های دینی، همان ادعای اسلامی سازی علوم است که سروش از آن می­گریزد. وقتی علوم انسانی به قول سروش، مسبوق به دو سابقه ایدئولوژی و جهان بینی­اند که یکی از منبع تکلیف ها و ارزش­ها و دیگر منبع توصیف ها و دانش هاست و علوم تجربی طبیعی مسبوق به یک سابقه و آن هم جهان بینی و تلقیات عام فلسفی است، پس چرا سروش با این همه اعترافات، از پذیرش علم انسانی دینی ، اکراه دارد؟(خسروپناه، 1393: 100-102) سروش در مقدمه کتاب مبادی مابعدالطبیعه علوم نوین، بر این مطلب تاکید دارد متافیزیک و جهان بینی و ایدئولوژی­ها در مراحل گوناگون تفکرات علمی تاثیر گذار است.(سروش، 1369: 9) بحث سروش در این کتاب مبادی مابعدالطبیعه علوم نوین مربوط به علوم تجربی است و اگر در علوم تجربی جهان بینی و متافیزیک تاثیر گذار است در علوم انسانی با توجه به ماهیت این علوم، به طریق اولی و به طرز عمیق تری پیش فرض های غیر تجربی تاثیر گذار است. از این رو انکار علم دینی سروش با مبانی او سازگار نیست. تفکیک سروش بین مقام داوری و گرد آوری، چالش پیش روی دیدگاه وی را از بین نمی برد. ایشان معتقد است در مقام کشف هر گونه ایده از هر طریقی می­تواند مورد استفاد قرار گیرد ولی در مقام داوری این تجربه است که می تواند معیار علوم انسانی قرار بگیرد. تحول در مقام گردآوری لزوماً بر مرتبه داوری نیز تاثیر گذار است. مرتبه داوری و گردآوری دو حوزه مجزا از همدیگر نیستند در تاریخ علم همواره تحول و تغییر در مرتبه گردآوری منجر به تغییر و تحول داوری شده است. این تفکیک ممکن است در علوم طبیعی صحیح باشد، اما تسری آن در علوم انسانی که جهان بینی ها، باورها و عقاید و احوال شخصی دانشمند، مرز بین مقام داوری و گردآوری را بسیار کمرنگ می کند، صحیح نیست.

از طرف دیگر باید پرسید به چه دلیل دین قطعی نمی­تواند در مرحله داوری نیز نظارت داشته باشد. اگر داوری تنها به آزمون پذیری تعریف شود. دیگر مرتبط به دین نیست. اگر معیار صحت، مرکب از استناد به وحی، عبور از عقلانیت منطقی و منسجم و آزمون پذیری باشد ، که در همه مراحل به شکل ترکیبی اثر گذارند، در مرحله داوری نیز مانند ارزیابی میزان انسجام عقلانی نظریه یا فرضیه باید میزان استناد و هماهنگی نظریه با وحی نیز ارزیابی و اثبات گردد.(میرباقری،1392: 26) بنابراین یکی از وجوه دینی بودن یک علم، سازگاری آن با دین قطعی در مرحله داوری است. در این مرحله، نص دینی قطعی در طول تجربه، در نقش موید یا ناسازگار با حکم تجربه، نقش خود را در جهت دهی دینی علم ایفا می کند.