نقد دیدگاه ابزار انگاری تکنولوژی

دیدگاه ابزار انگارانه به تکنولوژی، طرفداران کمتری در بین محققان تکنولوژی پژوه دارد. این دیدگاه علی رغم شیوع آن در بین عموم، دارای اشکالات اساسی است و با نظر به آثار عینی تکنولوژی در جامعه بشری نیز سازگار نیست. برخی از اشکالات این دیدگاه عبارتند از:
الف) اگر چه تکنولوژی دارای حیثیت ابزاری است؛ زیرا ابزار و آلت وسیله ای است که نیل به هدف را میسر می¬سازد و این ویژگی نیز در تکنولوژی موجود است، اما تمام حقیقت تکنولوژی نیست. ابزار بودن تکنولوژی مربوط به سطحی از تکنولوژی است که با تامل عمیق در سطوح و ابعاد تکنولوژی متوجه ظهور ساحت دیگر تکنولوژی یعنی لوازم و اقتضائات آن برای انسان می شویم. در رویکرد ابزاری به تکنولوژی حکم صنایع ساده و اولیه را به تکنولوژی¬های پیچیده و فوق پیشرفته مدرن خلط می¬کند از نظر آنها تکنولوژی همانند ابزارهایی نظیر چاقو است که خوبی یا بدی آن کاملاً تابع عملکرد کاربر است! زیرا تکنولوژی یک شبکه ارگانیک و سیستماتیک است. تقلیل این شبکه پیچیده و گسترده به یک ابزار ساده نظیر: چاقو نوعی تحویل گرایی است، که ما را از درک حقیقت تکنولوژی باز می¬دارد. فهم حقیقت تکنولوژی متوقف بر فهم سیستم وارگی تکنولوژی سیستم است. در یک سیستم اجزاء منفک از همدیگر نیستند، بلکه مجموعه ای از عناصر بهم مرتبط وجود دارد که تغییر و تحول در این شبکه کل آن را متحول می¬کند.( Eellul, 1980: 77.) تکنولوژی به مثابه یک اکوسیستم است که درک آن در گرو فهم مجموعی و شبکه ای از یک سیستم است. تکنولوژی دارای اصول، مبانی، اجزا، توابع و آثار است. یک ماشین فقط ماشین نیست، بلکه فرآیندهای پیچیده صنعتی از علوم و فنون، سازندگان، مصرف کنندگان، مشاغل، پالایشگاه¬ها، کارخانجات، تعمیرگاه ¬و همه اموری که مرتبط با ایجاد یک ماشین است را در بر می¬گیرد. بنابراین یکی از اشکالات اساسی این دیدگاه، مقایسه و تشبیه تکنولوژی به ابزارهای ساده و ابتدایی نظیر چاقو و عدم تمایز و تفاوت اساسی بین این دو در ساختار، تشکیلات، آثار، عوارض و… است. یکی از محققین در این راستا می نویسد:
«تا از تکنیک، تصور چاقو و چکش ساده داریم و تا تنها صفت و سمت آن را خادمیت می‌دانیم و تا به تحول شخصیت آدمی در تناسب با تحولات تکنیکی معرفت نیافته¬ایم همچنان در فضائل و فواید آن سخن خواهیم گفت و فرق زندگی برق¬دار و طیاره دار و پنی سلین دار و پر شتاب امروزی را با زندگی بی برق و بی نور و بی دارو و کند دیروزی را به رخ خواهیم کشید و چنگ در حلقه ظواهر باقی خواهیم ماند.» (سروش، 1385:504).
ب) تکنولوژی یک کل به هم پیوسته است که هریک از اجزاء آن، دیگری را طلب می¬کند و مجموع آن نظام خاصی با احکام و مناسبات تازه ای به وجود می¬آورد. در تکنولوژی نیز حکم یک نمونه از نظام تکنولوژیک را نمی¬توان به کل آن سرایت داد، زیرا کل این مجموعه هویتی غیر از اجزاء دارد و از هم افزایی ابزارهای جدید، مناسبات و روابط جدیدی را ایجاد می¬کند. پیدایش مباحث فلسفی و جامعه شناختی پیرامون تکنولوژی این نظریه را تقویت می¬کند که تکنولوژی همانند جامعه در اثر رشد و تکامل هویت مستقل، احکام و خصوصیات خاصی به خود می¬گیرد.
ج) در این دیدگاه، لوازم و اقتضائات تکنولوژی مورد غفلت واقع شده است. وقتی تکنولوژی در جایی حضور پیدا می¬کند، اقتضائات و لوازمی به همراه می آورد. تکنولوژی با این ساختار و تشکیلات نظامند، هیچ گاه نمی تواند خالی از اقتضائات و لوازم اجتناب ناپذیر باشد. شاهدی بر همراهی تکنولوژی با لوازم و اقتضائات، مقایسه تفاوت سبک زندگی، فرهنگ انسان با تکنولوژی و انسان سنتی که فاقد تکنولوژی مدرن است، هستیم. انسان مدرن دارای یکسری فرهنگها، نیازها، تفاوت های رفتاری و سازمانی و در یک سطح عمیق تر تفاوت در نگاه و رویکرد به جهان و جامعه است که انسان سنتی در جامعه قدیم فاقد آن بوده است. همچنین با تامل در حضور تکنولوژی در برخی از مناطق، به وضوح شاهد زوال فرهنگ و سبک زندگی سابق و پیدایش سبک زندگی و فرهنگ جدیدی متناسب با نظام تکنولوژی می شویم.