مفهوم شناسی«خلق» در قرآن

واژه «خلق» در قرآن در مواردی به معنی مصدری (به وجود آمدن، ابداع کردن) و در برخی موراد به معنی اسم مفعول (مخلوق) است. ابن منظور به نقل از ابن انباری می­گوید: «خَلق» دو معنا دارد: انشا و ابداع و دیگری تقدیر. در قرآن آمده: «فتبارک الله احسن خالقین» [المومنون:14] یعنی «احسن المقدرین» [۴، ج5، ص139] ابوهلال عسکری اصل واژه «خلق» به معنی «تقدیر» می­داند. «اصله التقدیر» [۳۲، ص206] راغب در مفردات اصل خلق را تقدیر ذکر می­کند [۱۶، ص296 ] بسیاری از مفسرین به تبع لغویین ریشه خلق را تقدیر می­دانند. شیخ طوسی در تبیان [بی تا، ج‏8، 514] آلوسی در روح المعانی [1415، ج‏1، ص 187] ابن قتیبه در تأويل مشكل القرآن [بی تا، ص 273] طبرسی در مجمع البيان [1372،ج‏1، ص172] علامه طباطبایی در الميزان [بی تا، ج‏15، ص21] اصل واژه خلق را تقدیر می­دانند. مراد از تقدیر؛ قرار دادن شی به مقدار و وجه مخصوص به گونه­ای که مقتضای حکمت باشد [۱۶، ص409]. «خُلق» نیز که به معنی سجیّه و سرشت است در اصل به معنی تقدیر است؛ زیرا صاحب سجیّه با طبیعت اندازه گیری شده است [۴۷، 1360، ج3، ماده خلق] طریحی «خلق» را مسبوق به «تقدیر» می­داند. خداوند از آن جهت که مقدِّر است خالق است [۳۰، ج1، ص693]. واژه «خلق» در معانی دیگری در قرآن به کار رفته است؛ نظیر: ابداع و ایجاد [ر.ک: السجده:4] ایجاد چیزی از چیز دیگری [ر.ک: نحل: 4] و تصرف در چیزی [ر.ک: المائده: 110] خلق وقتی درباره مردم به کار می­رود؛ دارای دو معنی «تقدیر و کذب» است [۱۶، ص158]. بنابر آنچه که ذکر شد «خلق» به لحاظ اصل به معنی «تقدیر یا ایجاد ملازم با تقدیر» است. مخلوقات نیز از آن جهت که مقدَّر خداوند هستند، ایجاد می­شوند «وَ خَلَقَ كُلَّ شَيْ‏ءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْديراً» [الفرقان:2].